آثار ابوعلی سینا
همترین فهرستی كه در سالهای اخیر درباره آثار ابوعلی سینا ، تدوین شده ، كتابی است كه دكتر یحیی مهدوی استاد دانشگاه تهران در سال ۱۹۵۴ به فارسی منتشر كرده است .این اثر ، كتابشناسی انتقادی است و در كتب و رسالات اصیل ابوعلی سینا ازآنهایی كه به او نسبت داده شده تفكیك شده است .
در یادداشتهای جوزجانی نام حدود ۶۰ كتاب و رساله برده شده و این تنها طبقه بندی است كه زمان نوشتن آنها را , دست كم در مورد آثار مهم , تعیین می كند , زیرا از اشعار وتعدادی از رسالات به طور دسته جمعی نام برده شده است .
در اینجا بی مناسبت نیست به طور خلاصه مهمترین آثار طبیب و فیلسوف بزرگ را به ترتیب تاریخ نگارش نام ببریم:
الحكمه العروضیه : این كتاب نخستین اثر فلسفی ابوعلی سینا ست كه او در بیست و یكسالگی برای ابوالحسین عروضی نگاشته است . از این كتاب فقط یك نسخه باقی مانده كه در كتابخانه شهر اوپسالای سو‌‌‌‌ئد نگاهداری می شود.
القانون فی الطب : فشرده ترین اثر ابوعلی سینا در رشته پزشكی است كه مورد استفاده چند نسل از دانشمندان قرار گرفته و در آن كلیه معلومات وتجربیاتی را كه تا آن زمان به دست آمده بود جمع آوری كرده است . بدین سان این دایره المعارف طی چند قرن یكی از كتب مرجع دانشجویان پزشكی بوده است . نسخه های خطی متعدد این كتاب و تفسیرها و ترجمه های بیشماری كه به زبانهای مختلف از آن به عمل آمده است ، اهمیت و ارزش قانون را نشان می دهد.
الحكمه المشرقیین : این كتاب كه فقط بخشی از آن درباره منطق باقی مانده است ، یكی از مشخص ترین آثار ابوعلی سینا بشمار می رود . وی ضمن نگارش آن می خواسته فلسفه سنتی ارسطویی را رد كرد تا بتواند نظرات خودش و سایر نظریه های فلسفی را بیان نماید . بخش كوچكی از منطق آن كه باقی مانده اصالت مجموعه مفقود را نشان می دهد . در سال ۴۲۰ هجری كه سلطان مسعود پسر محمود غزنوی اصفهان را گرفت و غارت كرد ، این كتاب سایر كتب كتابخانه سلطنتی امرای آل بویه به غزنه حمل شد و در سال ۵۴۶ هجری در حین اشغال این شهر به دست علاالدین غوری با تمامی كتابهای موجود دركتابهای موجود در كتابخانه سوزانده شد.
النجاه ( نجات ) : این كتاب شامل چهار بخش به شرح زیر است:
منطق , علوم طبیعی , علوم ریاضی و مابعدالطبیه . بر خلاف تصور همگان این كتاب خلاصه أی از شفا نیست.
الشفا ( شفا ) : این دایره المعارف همان مقامی را در زمینه فلسفی دارد كه قانون در زمینه پزشكی . ابوعلی سینا در آن كلیه نظریه های علمی و فلسفی را كه تا آن زمان درجهان اسلام شناخته شده بود بیان كرده است . شیخ در این كتاب بزرگ كل علوم زمان خود را به سه دسته عمده تقسیم كرد:
اول (( علوم عالی )) كه عبارت باشد از علمی كه با ماده سر وكار ندارد و درك آن فقط با تعلل محض صورت پذیر باشد و آن (( علم به مابعد الطبیه )) است.
دوم (( علوم دانی )) كه علم به ماده است و با تجربه و مشاهده نیز می توان آن را درك كرد و آن (( علم طبیعی وفروع )) آن است.
سوم (( علوم وسطی )) كه هم با ماده و هم با تعقل سروكار دارد و آن (( علم ریاضی )) است.
اشارات و تنبیهات : آخرین اثر مهم ابوعلی سیناست ، ولی در مقایسه با سایر آثار او محدودتر و در عین حال فشرده تر و موجزتر است . به ایجاز كتاب , زیبایی سبك نگارش آن افزوده می شود . این تنها كتاب فلسفی است كه ابوعلی سینا در آن تمام توجه خود را معطوف به زیبایی نگارش كرده و تسلط خود را به زبان عربی نشان داده است . با این همه آنچه این كتاب را از مجموعه آثار فلسفی ابوعلی سینا مشخص می سازد سه فصل آخر آن است كه به عرفان اسلامی اختصاص داده شده است . در حقیقت این نخستین باری است كه حكمت اولی ، حالات و مراحل سلوك عرفانی موضوع یك بحث فلسفی قرار گرفته است.
دانشنامه :در میان كلیه آثار فلسفی ابوعلی سینا كه به زبان عربی است دانشنامه تنها كتابی است كه به زبان مادریش فارسی نگاشته است . با توجه به اینكه نیم قرن قبل از ولادت ابوعلی سینا فارسی زبانی بوده كه در سراسر ایران تكلم می شده و زبان عربی بشمار می رفته است و نظم ونثر در همان زمان رونق فراوانی داشته وشعرایی نظیر رودكی ، شهید بلخی ، دقیقی ، ابوشكور آثاری به نظم بوجود آورده بودند كه جاودانی است ،و نیز خود ابوعلی سینا و مسلط به زبانهای فارسی و عربی و با بزرگترین شعرای ایران هم عصر بوده است ، از اینكه او تقریبا كلیه آثارش را به زبان عربی نوشته است تعجب می كنیم . باید متذكر شد كه از زمانی كه اسلام بر ایران مسلط گردید , عربی زبان مذهبی و اداری و نیز وسیله بیان علمی بشمار می رفت و در كلیه سرزمینهایی كه اسلام را پذیرفته بودند مورد استفاده قرار می گرفت . لذا دانشمندان برای اینكه آثارشان در سراسر سرزمینهای اسلامی خوانده و فهمیده شود ، ناچار بودند كتابهایشان را به زبان عربی بنویسند . این اجبار بعدها عمومیت و ادامه یافت و به شكل سنت در آمد.
